پردیس فناوری کیش _ طرح ملی مشاوره  متخصصین صنعت و مدیریت _ گروه فرهنگ ایرانیان

آداب و رسوم محرم در ایران

نخستین عزاداری ها برای محرم و در عزای امام حسین البته نه از سوی ایرانیان که در همان نخستین زمان وقوع حادثه ی کربلا در روز چهلم شهادت امام حسین و یارانش توسط جابر انصاری، یار وفادار پیامبر انجام شد. اما تا مدتها به دلیل حکومت خلفای عباسی بر ایران و عراق، عزاداری در ابعاد وسیع رایج نبود و سوگواری ها عمدتا در پای منبر علما و بزرگان دین انجام می شد.

با روی کار آمدن آل بویه در ایران که شیعه مذهب بودند عزاداری برای امام حسین رواج یافت. آنگونه که در متون تاریخی آمده است، “معزالدوله دیلمی” برای اولین بار به مردم دستور داد در روز عاشورا در یک مکان خاص جمع شده، رخت عزا برتن کنند، بازارها را ببندند و خرید و فروش را متوقف سازند. در این دوران بود که به هنگامه ی عزای امام حسین (ع) خیمه برپا گردید و بر در و دیوار شهر پارچه های سیاه آویخته شد.

فروغ عزاداری ها در زمان حکومت های بعد از آل بویه کمرنگ شد اما با سرِ کار آمدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، عزای محرم و آیین های مرتبط با آن رنگ و بوی دیگری یافت و بر وسعت و شدت آن افزوده گردید.

نوحه و روضه خوانی در این زمان جان گرفت و نخستین نمایش های تعزیه مرتبط با وقایع کربلا برپا شد. گذر زمان بر تنوع و گوناگونی مراسم های مختلف در ایران اضافه کرد و مردم هر یک از مناطق ایران، بنا به رسم و سنت منطقه ی جغرافیایی و تاریخ خود اراداتشان را در سوگ امام سوم شیعیان به نمایش گذاشتند.

۱- مراسم نخل گردانی

مراسم نخل گردانی از سنت های قدیمی و کهن عزاداری شهرهای کویری ایران به ویژه استان یزد است. نخل، سازه ی چوبی عظیمی است که در ایام محرم بر شانه ی سوگواران حسینی می نشیند و شکلی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) را تداعی می کند. با فرارسیدن ایام محرم، نخل سراسر سیاهپوش شده و مزین به اسبابی مانند شمشیر، آینه، میوه، پولکهای مختلف، منگوله‌های تزئینی و دستمال‌های ابریشمی رنگی می گردد.

شیوه ی متدوال برگزاری این مراسم چنین است که عزاداران در دهه ی اول محرم یا دهه ی آخر صفر، نخل را به مثابه ی کشتی به حرکت درآورده و سه بار دور میدانی که مراسم در آن برگزار می شود می گردانند. البته نخل گردانی در مناطق مختلف به شیوه های متفاوتی انجام می شود. سینه زنی، روضه خوانی و پخش نذری از دیگر سنتهای اجرای این آیین است.

۲- آیین سنتی تاسوعا و عاشورای حسینی در روستاهای اراضی و باغملک | مبارکه اصفهان

دو روستای اراضی و باغملک در ظهر تاسوعا و ظهر عاشورا، به شیوه ای متفاوت در غم عزای سرور و سالار شهیدان می نشینند و عزاداری می کنند. اهالی روستای باغملک در آیینی با قدمت ۳۰۰ سال، در ظهر تاسوعا راهی روستای اراضی می شوند و فردای آن روز، اهالی روستای اراضی از عزاداران روستای باغملک پذیرایی می کنند. هر کدام از این روستاها، بنا به توانایی مردم، غذایی را تدارک دیده، تزئین کرده و بر غرفه هایی مخصوص که در حسینیه ی روستا آماده شده می گذارند. بعد از نماز ظهر اهالی روستا در های حسینیه را باز کرده و هر خانواده ای، خانواده ای دیگر را به مهمانی می پذیرد و از آن ها در غرفه ی خود پذیرایی می کند.

۳- سنت گِل مالی در استان لرستان

برخی سنت های عزاداری در ایران، قبل از ورود اسلام به کشور رایج بوده و بعدا در زمان فراگیری این دین، با آن مطابقت یافته است. آیین گل مالی در لرستان از جمله ی این سنت هاست که در ابتدا در سوگ مرگ قهرمانان و جوانان اجرا می شد و امروزه در عزای امام حسین (ع) اجرا می گردد. این آیین که جزو میراث ثبت شده ملی کشور نیز به حساب می آید، به این شکل برگزار می گردد؛ ابتدا خاکی که از پیش تمیز و الک شده در حوضچه هایی از جنس آجر با گلاب نذری و آب مخلوط شده و شکل گِل به خود می گیرد. در میانه های نیمه شب، افرادی که نذر کرده اند وارد این حوضچه های پر از گل شده و تمام سر، صورت و حتی چشمان خود را به گل آغشته می کنند که در اصطلاح به آن به گل افتادن می گویند.

برخی دیگر از عزاداران تنها سر، صورت، دو کتف و شانه خود را گل مالی کرده و سپس در کنار شعله های آتش خود را خشک می کنند. فرد به گل افتاده، تا ظهر عاشورا به همین صورت می ماند.

۴- آیین خیمه کوبی و تعزیه در نوش آباد اصفهان

ترکیبی از شبیه خوانی و عزاداری، تعریفی است در وصف آنچه مردم نوش آباد اصفهان در مراسم خیمه کوبی در سوگ حادثه ی کربلا انجام می دهند. این رسم که با شرکت چند هزار نفره ی مردم در دو لشکر اشقیا و انبیا برگزار می شود، شاید از متفاوت ترین انواع تعزیه خوانی و عزاداری در ایران باشد. روز هشتم محرم، خیل عظیمی از عزاداران به سوی محل برپایی خیمه های نذری، که توسط کودکان حمل می شود، راه افتاده و بعد از برپایی خیمه ها دو لشگر شروع به رجزخوانی می کنند. کودکان در اجرای این آیین در کنار بزرگترهای خود به پوشش لشکر خوب و بد در می آیند و مراسم عزاداری را از نزدیک لمس می نمایند. از جلوه های خاص این مراسم حضور افراد با گریم شخصیت های مختلف مانند حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع) و دیگر انبیاء الهی، فرشتگان و جنیان است.

مراسم خیمه کوبی که گفته می شود عمر آن به صد سال پیش باز می گردد، مقدمه ای برای دیگر مراسم عزاداری است که چیده شدن خیمه ی انبیا و به راه افتادن اسیران از کربلا را به تصویر می کشد.

۵– شمع گردانی، رسمی هزارساله

عصر روز تاسوعا، بسیاری از شهرهای ایران، به ویژه اردبیل، کاشان و تبریز غرق در نور شمع های مردمی می شود که بنا به سنت هزارساله و دیرین خود، رو به سوی مساجد حرکت کرده و شکل خاصی از عزاداری را به نمایش می گذارند. در این آیین، اهالی شهر، نذر کرده و با در دست داشتن شمعی از مسجدی به مسجد دیگر رفته تا چهل مسجد را زیر پا بگذارند. البته در بسیاری مناطق دیگر، این رسم در شب شام غریبان برگزار می شود.